Rozpoznawanie, leczenie i zapobieganie infekcjom ucha u niemowląt i małych dzieci.

Infekcje uszu to jedne z głównych powodów wizyt dzieci u lekarza.

To niebywale powszechne przypadłości. W niektórych krajach na tę przypadłość cierpi nawet czwórka na pięcioro dzieci, a niektóre dzieci mogą przebyć szereg zapaleń ucha w ciągu jednego roku. Często są one skutkiem przeziębień, katarów i zapalenia zatok.

Dobrą wiadomością jest to, że zapalenia ucha nie są zaraźliwe i na ogół nie mają ciężkiego przebiegu. Większość z nich ustępuje samorzutnie w ciągu zaledwie kilku dni. W międzyczasie wystarczą proste środki przeciwbólowe, które doraźnie złagodzą objawy.

Największym problemem z infekcjami u małych dzieci jest to, że na ogół nie mają one wystarczającego słownictwa, by opisać, co czują. W niektórych sytuacjach mogą także wystąpić dodatkowe komplikacje.

Poniżej publikujemy przewodnik po infekcjach uszu u niemowląt i małych dzieci, a także odpowiedzi na najczęściej zadawane pytania, typowo stosowane terapie, a także domowe sposoby leczenia, zagrożenia, a także profilaktykę – i nie tylko.

Przyczyny zapalenia uszu

Istnieje kilka rodzajów infekcji uszu. Zapalenie ucha środkowego (zwane również jako otitis media) jest powodowane działaniem wirusów i bakterii. Wiele infekcji tego typu rozprzestrzenia się do ucha od tyłu gardła, na przykład po przeziębieniach, rumieńcu i innych chorobach układu oddechowego.

Te stany zapalne mogą spowodować opuchnięcie i zatkanie trąbek słuchowych. Trąbki te, mędzy innymi, doprowadzają do ucha wewnętrznego świeże powietrze, a więc, gdy staną się niedrożne, płyny znajdujące się wewnątrz nie mają dokąd spłynąć. Te wypełnione płynem komory łatwo ulegają zakażeniu. Płyn może również gromadzić się za błoną bębenkową jako ropa. Napiera ona na błonę bębenkową, podrażniając ją i powodując jej wybrzuszenie i zaczerwienienie.
Dzieci poniżej trzeciego roku życia są bardziej podatne na zapalenia uszu, ponieważ ich układ odpornościowy jest nadal stosunkowo słabo rozwinięty. Ich trąbki słuchowe są również znacznie krótsze, a przez to łatwiej stają się niedrożne.

Niektóre dzieci mogą doświadczyć kilku zapaleń ucha w ciągu roku, a w niektórych przypadkach płyn może pozostać za błoną bębenkową nawet po ustąpieniu objawów zapalenia.

Infekcje ucha zewnętrznego (otitis externa) powstają zazwyczaj po fizycznym uszkodzeniu ucha, często wskutek przedostania się zbyt dużej ilości wody lub włożenia ciała obcego do ucha.

Objawy zapalenia i bóle uszu

Dużym problemem z przypadku zapalenia uszu u niemowląt i małych dzieci jest fakt, że nie są one w stanie porozumieć się werbalnie. W efekcie odpowiedzialność za dbałość o ich zdrowie spoczywa przede wszystkim na rodzicach. Objawy zapalenia ucha środkowego, na które należy zwracać uwagę, to m.in.:
  • bóle uszu
  • problemy z zaśnięciem 
  • zmęczenie i brak energii
  • niepokój, drażliwość i skłonność do płaczu
  • ból podczas ssania lub żucia
  • dotykanie lub pociąganie za ucho
  • uczucie ciśnienia lub zatkania ucha
  • ostry ból przy dotykaniu ucha
  • gorączka
  • problemy z równowagą
  • problemy ze słuchem lub reagowaniem na dźwięki
  • utrata apetytu
  • wysięk płynu z ucha
Objawy te zazwyczaj szybko się nasilają. Czasami jedynymi objawami zapalenia ucha może być gorączka i skłonność do płaczu. Kaszel, katar lub ból gardła mogą również stanowić preludium do zapalenia ucha.

Domowe sposoby leczenia zapalenia uszu

Jest kilka domowych metod, które mogą przynieść ulgę dzieciom z zapaleniem ucha. Dobrze jest zacząć od dostępnych bez recepty środków przeciwbólowych, ponieważ łagodzą one ból (w tym ból uszu) i gorączkę. Pomocna również będzie ciepła, złożona szmatka z materiału lub flaneli, bądź kompres, które przykłada się do ucha na 10-15 minut. 

Dzieciom należy także podawać dużo płynów. Połykanie często może pomóc w udrożnieniu trąbek słuchowych i odprowadzeniu płynu do gardła. Utrzymanie podniesionej głowy również może poprawić udrożnienie.
Należy także wycierać wyciekające z uszu płyny. Nie wkładaj jednak niczego do kanału słuchowego – w tym bawełnianych wacików i chusteczek. Dbaj też, aby do ucha nie dostały się inne płyny, takie jak mydło, woda, czy szampon. Unikaj pływania i zanurzania całego ciała w wannie.

Nie należy podawać dziecku leków przeciwhistaminowych ani środków udrożniających górne drogi oddechowe – nie będą one miały wpływu na ból ucha ani na infekcję.

Najlepszym sposobem w tym przypadku jest leczenie objawów u dziecka za pomocą środków przeciwbólowych przez 48-72 godziny.

Kiedy należy odwiedzić lekarza?

Większość zapaleń ucha u maluchów i niemowląt ustępuje w ciągu kilku dni. Jeśli po upływie tego czasu objawy nie uległy poprawie lub nastąpiło ich pogorszenie, należy natychmiast skontaktować się z lekarzem.

Niektóre infekcje ucha trwają dłużej niż tydzień, a niektóre dzieci są bardziej narażone na powtarzające się zapalenia uszu niż inne.

Ponadto zawsze skontaktuj się z lekarzem, gdy: 
  • objawy dotyczą dziecka młodszego niż sześć miesięcy;
  • nastąpi zmiana w słyszeniu lub utrata słuchu;
  • dziecko ma bardzo wysoką gorączkę;
  • gorączka utrzymuje się dłużej niż przez 48 godzin;
  • dziecko nieustannie wymiotuje;
  • za uchem widać zaczerwienienie lub opuchliznę;
  • u dziecka występuje wysypka;
  • wysięk płynu z ucha

Diagnoza i leczenie

Lekarz specjalista zacznie od pytania o ogólny stan zdrowia dziecka. Przygotuj się do udzielenia odpowiedzi na szereg związanych z tym pytań, takich jak: Jaki jest wiek dziecka? Jakie objawy występują u dziecka? Czy dziecko miało problemy z zaśnięciem? Czy dziecko jest przeziębione? Czy dziecko cierpiało wcześniej na zapalenia uszu? Ile trwały te zapalenia uszu? Czy były poważne? Czy w przypadku dziecka istnieją dodatkowe czynniki ryzyka? (Patrz niżej). Czy dziecko przebyło wcześniej poważne choroby? 

Następnie lekarz zbada ucho środkowe oraz bębenek ucha przy użyciu otoskopu. Przyrząd ten jest wyposażony w lupę i latarkę. Wielu wdmuchuje powietrze do ucha w celu sprawdzenia, czy nie jest ono zablokowane i czy za błoną bębenkową nie znajduje się płyn. 

W niektórych przypadkach używa się również aparatu tympanometrycznego. Jest to wbudowane w małą wtyczkę połączenie głośnika i mikrofonu. Po włożeniu do ucha, aparat ten sprawdza ciśnienie powietrza wewnętrznego i elastyczność błony bębenkowej.
Pamiętaj, że wielu pracowników służby zdrowia co do zasady unika przepisywania antybiotyków, jeśli nie są one absolutnie konieczne. Większość infekcji ucha ustępuje samoistnie, a antybiotyki mogą wywoływać skutki uboczne (takie jak reakcje alergiczne i wymioty). Nadużywanie antybiotyków może również prowadzić do powstania bardziej odpornych bakterii.

Lekarz może przepisać antybiotyki, jeśli objawy nie ustąpiły po trzech dniach, gdy dziecko ma mniej niż dwa lata (aby zapobiec dalszemu rozprzestrzenianiu się choroby), gdy zapaleniu uległo oboje uszu, bądź gdy doszło do uszkodzenia bębenka. 

W takim przypadku należy stosować wszystkie przepisane leki przez cały zalecany okres (zwykle 5-10 dni), nawet jeśli objawy ustąpią. Zbyt wczesne zaprzestanie stosowania leku może spowodować nawrót infekcji.

Dzieci poniżej trzeciego miesiąca życia mogą wymagać specjalistycznej diagnozy. 

Czy można zapobiec zapaleniom uszu u dzieci?

Zapalenia uszu są bardzo powszechne i prawie niemożliwe do zapobieżenia, ponieważ są one związane z takimi chorobami, jak przeziębienia i grypa. Poniżej opisujemy kilka czynników, które mogą zwiększyć ryzyko wystąpienia infekcji ucha u dziecka.

Wdychanie dymu papierosowego palaczy — wpływ dymu na układ sercowo-naczyniowy jest dobrze udokumentowany. Dzieci wdychające dym papierosowy są narażone na większe uszkodzenia płuc, gardła, zatok i uszu.

Alergie — Nadmiar śluzu, który jest produkowany wskutek reakcji alergicznych, często dostaje się do trąbek słuchowych.

Przeziębienia i katary — Wszystko co zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia infekcji ogólnych, będzie również zwiększać prawdopodobieństwo wystąpienia zapalenia ucha u maluchów i dzieci. Należą do nich m.in. okresy zimowe oraz inne, chłodne pory roku (które zmuszają ludzi do przebywania w zamkniętych pomieszczeniach) oraz częste kontakty z innymi dziećmi (żłobki, przedszkola, grupy zabawowe, opieka dzienna).

Dlatego ważne jest dbanie o regularne szczepienia ochronne, w tym przeciwko grypie. Regularne mycie rąk swoich i dziecka również jest doskonałym środkiem profilaktycznym. Należy także uczyć dzieci, że mycie rąk jest bardzo ważne.

Karmienie sztucznym mlekiem — Mleko matki zawiera wiele przeciwciał, które pomagają zapobiegać infekcjom i zwalczać je. Dzieci, które we wczesnym okresie życia przechodzą infekcje uszu, mogą być bardziej podatne na zachorowania w późniejszym okresie życia.

Gdy dziecko korzysta z butelki – zwłaszcza leżąc na plecach – pite przez nie mleko może przedostawać się do trąbek słuchowych i powodować ich podrażnienie oraz stan zapalny. Im więcej dzieci piją na siedząco i im szybciej zaczną korzystać ze zwykłego kubka, tym lepiej. Nie należy kłaść dziecka do łóżka razem z butelką.

Kto jest bardziej narażony na zapalenie ucha?

Jak wspomnieliśmy, zapalenia ucha występują najczęściej u niemowląt i małych dzieci w wieku od sześciu miesięcy do trzech lat. Dzieci poniżej piątego roku życia są zazwyczaj bardziej podatne na tę chorobę, ponieważ ich przewody słuchowe są krótsze, przez co łatwiej je ścisnąć i zablokować.

Z infekcjami uszu powiązanych jest również wiele uwarunkowań genetycznych; większą podatność na zapalenie ucha wykazują dzieci z zaburzeniami układu odpornościowego, dzieci urodzone z rozszczepem wargi lub podniebienia oraz dzieci z zespołem Downa. Zauważono także, że dzieci Latynosów i rdzennych Amerykanów również częściej chorują na infekcje uszu niż dzieci z innych grup etnicznych – nie jest jednak jasne, dlaczego tak się dzieje.

Ryzyko powiązane z zapaleniem ucha

Infekcje ucha środkowego tworzą ogromne ciśnienie w obrębie głowy. W niektórych przypadkach mogą one spowodować perforację lub pęknięcie bębenka. W takim przypadku dziecko może odczuwać mdłości lub zawroty głowy, a z jego ucha może wyciekać ropa lub inny płyn. Wszystko to brzmi źle, ale w rzeczywistości sytuacja nie jest aż tak groźna. Dziecko z reguły odczuwa ulgę, ponieważ nastąpiło złagodzenie ucisku i bólu. Większość perforacji bębenków słuchowych goi się w ciągu kilku tygodni.
Jednakże, jeżeli to nie nastąpi, istnieje ryzyko powstania długotrwałej infekcji. W niektórych rzadkich przypadkach infekcje te mogą rozprzestrzeniać się z ucha na inne tkanki znajdujące się w pobliżu. Zapalenie wyrostka sutkowatego jest stanem, który występuje, gdy kość za uchem jest zainfekowana. Objawem takiego zapalenia są bolesne czerwone, miękkie i obrzęknięte guzki za uchem. Leczenie może wymagać dożylnego podawania antybiotyków lub zabiegu chirurgicznego w celu usunięcia zainfekowanych komórek.

Czy zapalenia uszu są zaraźliwe? Dlaczego powracają?

Zapalenia uszu nie są zaraźliwe, mimo że często są spowodowane przez choroby zakaźne, takie jak przeziębienie czy grypa.

Niemniej jednak, niektóre dzieci chorują częściej od innych. Nierzadko zdarza się, że dziecko przebywa pięć lub sześć zapaleń ucha środkowego w ciągu roku. 

Jednym z rozwiązań medycznych jest dren – mała rurka wentylacyjna, którą wprowadza się przez błonę bębenkową do ucha środkowego. Dren poprawia przepływ powietrza, zapobiega gromadzeniu się płynu i wyrównuje ciśnienie po obu stronach bębenka. Dren jest zaprojektowany tak, aby pozostać na miejscu przez sześć do dziewięciu miesięcy, zanim wypadnie. 

Zabieg ten jest nazywany paracentezą, a większość dzieci wraca do domu jeszcze tego samego dnia. Bębenek słuchowy zagoi się samoistnie w ciągu kilku dni.

Jeśli nawracające infekcje ucha nie ustępują, lekarze mogą zalecić usunięcie migdałków, aby zapobiec przyszłym zapaleniom.